COĞRAFYA SÖZLÜKLERİ

Bu makalede belli başlı coğrafya sözlükleri ele alınmıştır. 

v  SAMİ ÖNGÖR (1975). Coğrafya Terimleri Sözlüğü. Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.

İncelenen sözlük, eserin birinci basımıdır. Eserde coğrafi kavramlar, Fransızca, Almanca, İngilizce, İtalyanca, İspanyolca karşılıkları verilmiştir. Eserde sözlükten ziyade bir ansiklopediyi andırmaktadır. Bu manada eser, coğrafi sözlükler içerisinde en kapsamlı sözlüklerinden biridir. Çünkü kavramların manası geniş ve detaylı bir şekilde verilmiştir. Mesela, yazar şehir terimini, sadece açıklamakla kalmamış, şehrin fonksiyonu, kökeni, tarihini gibi bütün özelliklerini kısaca vermiştir. Sözlük toplam 349 sayfadan oluşmaktadır. İçerikle ilgili bilgiler eserinde son kısmında yer almaktadır. Eserde kavramlar, alfabetik sıralamaya göre değil, konuya göre sıralanmıştır. Fakat konu başlığı altındaki kelimeler alfabetik olarak sıralanmıştır. Konu başlıklarına örnekler; Dünyanın Hareketleri ve Sonuçları, Kıtalar Denizler, Şehir Coğrafyası, Kıyılar, Volkanizma, Göller, Karst Morfolojisi vb.

Eserinde ön kapağında yazılanlara göre, terimler G. Quence tarafından Avrupa okulları coğrafya kitaplarından derlenmiş ve Avrupa Konseyi tarafından “Vocabularıum Geograhicum” adı altında liste halinde yayımlanmıştır. Yazar, sözlüğün son kısmında Türkçe dizinden sonra Fransızca ve Almanca dillerinde olmak üzere iki bölümden oluşan Dizin eklemiştir.

v HAYATİ DOĞANAY (2017). Coğrafya Bilim Alanları Sözlüğü. Pegem Akademi Yay. ISBN 978-605-318-549-9. Ankara.

Eser, diğer sözlüklerden farklı ve dikkat çekici bir başlığa sahiptir. İncelenen sözlük, eserin genişletilmiş ikinci baskısıdır. Eser, Türkiye beşeri coğrafyasında önemli katkıları olan bir araştırmacı tarafından hazırlandığı için eser, beşeri coğrafya açısından büyük önem taşır. Yazar, eserin giriş kısmına iki sayfadan oluşan bir önsöz eklemiştir. Önsözde yazar sözlüğün üniversite öğrencileri, eğitimci ve araştırmacılara yönelik hazırlandığı belirtmektedir. Yazar, sözlük yazmaktaki amacının daha önce yazılan sözlüklerin piyasada bulunmaması şeklinde izah etmektedir. Yazarın diğer eserlerini okuyanların bildiği gibi, yazar yazdığı ders kitapların sonuna sözlük kısmı eklemiştir. İşte Coğrafya Bilim Alanları Sözlüğü, on kadar ders kitabının sözlük eklerinden hazırlanmıştır. Terimler alfabetik sıralamaya göre dizilmiştir.

Önsözden sonra yazar, Kısaltmalar ve İçindekiler bölümü eklemiştir. İçindekiler bölümünde sadece sırasıyla alfabetik harfler bulunmaktadır. Ayrıca yazar diğer sözlüklerin aksine, esere kaynakça bölümü ve yazarın kısaltılmış otobiyografisini eklemiştir. Araştırmacılara kolaylık sağlamak amacıyla sözlüğün sonuna dizin bölümü eklenmiştir. Sözlük toplam 672 sayfadan oluşmaktadır.

v MICHAEL WITHERICK, SIMON ROSS ve JOHN SMALL (2001). A Modern Dictionary of Geography (4th Ed.). Arnold Publisher. ISBN 0340762101. Londra.

Sözlük üç yazarlı olup, İngilizce yazılmıştır. Sözlük adının Türkçe çevirisi, Coğrafyanın Modern Bir Sözlüğü ’dür. 4. baskısını yapan eserin önsözünü M. Witherick yazmıştır. Önsözde yazar, güncel coğrafi terimleri tercih ettiğini ve son zamanlarda coğrafyacıların kullanmadığı kelimeleri sözlükten çıkarıldığını belirtmiştir. Ayrıca yazar, eserin coğrafyada lisans eğitim alan ve orta dereceli okullarda okuyan öğrencilerin ihtiyaçlarını karşılayacak nitelikte olacağını yazmıştır.

Önsöz’den sonra eserin başında 2 sayfalık giriş kısmı bulunmaktadır. Yazar, coğrafyaya mahsus kelimelerin seçimine özen gösterildiği, fakat buna rağmen diğer alanlarla ilgili terimlerin kullanıldığı ifade etmiştir. Ayrıca sözlüğün hazırlanması aşamasında fiziki ve beşeri coğrafya terimleri arasında bir denge kurulmaya çalışıldığı belirtilmiştir. Sözlükte 200’den fazla görsele yer verildiği, bunların harita, grafik ve diyagramlardan oluştuğu ifade edilmiştir. Yazarlar, giriş kısmının sonunda kullanıcılar için kısa sözlük kullanımı ile ilgili kısa bilgilere yer vermiştir. Giriş kısmından sonra kısaltma listesinin olduğu bölüm eklenmiştir.

Eserde, metin kısmı iki sütün halinde yazılmış; sayfanın sağ ve sol üst köşelerde sayfada geçen ilk ve son terimler yazılmıştır. Böylece okuyuculara büyük kolaylık sağlanmak istenmiştir.

v Derek Gregory, Ron Johnston, Geraldıne Pratt, Mıchael J. Watts ve Sarah Whatmore. (2009). The Dictionary of Human Geography (5th Ed.). A John Wiley & Sons, Ltd., Publication. Singapore.

Beş yazarlı olan sözlük, İngilizce dilinde 5. baskısını yapmıştır. Sözlük uluslararası bir yayınevi olan John Wiley & Sons yayınevi tarafından çıkarılmıştır. Eser; İçindekiler, Önsöz, Bu Sözlük Nasıl Kullanılır, Teşekkür, Katkıda Bulunanlar, Danışma Kurulu, Sözlük, Bibliyografya ve İndeks olmak üzere toplam üzere dokuz bölümden oluşur.  

Sözlük, bilinen coğrafya sözlüklerin aksine, sadece beşeri coğrafya terimlerine yer vermiştir. Yazarlar, sözlüğün beşeri coğrafya ile ilgilenen herkes için bir kaynak olabileceğini ifade etmiştir. Yazarla, sözlüğün nasıl kullanılması gerektiğini ayrı bölüm halinde yazmışlardır. Eserde birçok kişi ve kurumun katkısı olduğu için teşekkür kısmı biraz uzun tutulmuştur. Teşekkür bölümünde kime, hangi katkılarından dolayı teşekkür edildiği yazılmıştır. Eserde katkısı olan araştırmacıların listesi ayrı bir bölüm halinde verişmiştir.

Sözlük terimlerine bakıldığında, terimlerin biraz uzun ve detaylı yazıldığı görülür. Bazı terimler harita, şekil ve diyagramlarla desteklenmiştir. Sayfaların sol üst köşesinde sayfada geçen terimlerden birisi yazılmıştır. Metin kısmı iki sütundan oluşmaktadır. Sözlük, toplamda 1052 sayfadan meydana gelmektedir. Ayrıca indeks ve bibliyografya kısmı oldukça uzun hazırlanıştır. Bu da sözlüğün hazırlanma aşamasında birçok kaynaktan istifade edildiği anlaşılmaktadır. Zira sadece bibliyografya bölümü 38 sayfadan oluşmaktadır.

v  Reşat İzbırak (1986).  Coğrafya Terimleri Sözlüğü. Milli Eğitim Basımevi, Öğretmen Kitapları Dizisi,: 157. İstanbul.

Coğrafya Terimleri Sözlüğü, coğrafyacıların sıklıkla başvurduğu temel bir kaynaktır. Doğanay, yukarıda ismi geçen sözlüğün önsözünde, Coğrafya terimleri konusunda elde, uzun yıllar ihtiyacı karşılamış, iki önemli yayın vardır: Bunlardan ilki ve en önemlisi, bir İzbırak klasiği olmuş; şaheser Coğrafya Terimleri Sözlüğü, ifadesini kullanmıştır. Sözlük ilk baskısını 1964’te, son baskını 1992 yılında yapmıştır. Sözlük, hem Milli Eğitim Bakanlığı hem de özel yayınevleri tarafından birkaç baskısı yapılmıştır.

Eldeki sözlük, öğretmenler için hazırlanan bir yayın dizisinin basımıdır. Sözlük; İçindekiler, Önsöz, Giriş, Sözlüğün Maddeleri, İndeks, Bibliyografya, Düzeltmeler bölümleri olmak üzere toplam yedi kısımdan oluşmaktadır.  Yazar, eserin başına iki sayfa önsöz ve beş sayfalık giriş bölümü eklemiştir. Yazar, sözlüğün 30 yıllık bir araştırma ürünü olduğunu belirtmektedir. Yazar, kullandığı terimlerin doğru yazılışlarını Türk Dil Kurumu’na sunmuş, tashihleri eserin yeni baskılarında uygulamıştır. Ayrıca yazar, önsözde sözlüğün hazırlanması aşamasında karşılaşılan zorlukları dile getirmiştir. Yazar, Türkçe terimlerinin Almanca, Fransızca ve İngilizce karşılıklarını da vermiş, bu durum araştırmacılara farklı diller arasında mukayese imkânı sağlamıştır. Yazar, eserin giriş kısmında sözlüğün kullanma şekli ile ilgili genel bilgiler vermiştir. 

Sözlüğün metin kısmı iki ayrı sütun halinde yazılmıştır. Sayfalarda yer alan ilk ve son terim sayfanın üst kısmına eklenmiştir. Bu sayede okuyuculara kolaylık sağlanmıştır. Sözlük toplam 464 sayfadan oluşmaktadır. Yazar, sözlüğün en son kısmına iki sayfalık düzeltme eki eklemiştir. Daha önce yanlış yazılan terimlerin doğru şekilleri yazılmıştır. Sözlüğün İndeks bölümü Türkçe ile beraber Almanca, Fransızca ve İngilizce terimlerinden oluşan 88 sayfalık geniş bir bölümdür.

v Feruh Sanır (2000). Coğrafya Terimleri Sözlüğü. Gazi Kitabevi. Ankara.

Sözlük yazarın vefatından sonra ailesi ve coğrafyacı Prof. Dr. Osman Gümüşçü’ün çabalarıyla yayınlanmıştır. Zaten bundan dolayı eserleri yayımlanmasında katkısı olanların bilgisi olmadığı için eserin kaynakça kısmı eklenmemiştir. Sözlük; Önsöz, Giriş ve Değerlendirme, Yayımlanmış Eserleri, Türkiye’de Coğrafya Terimleri Hakkında Kaynakça, Sözlük maddeleri olmak üzere toplamda 5 bölümden oluşmaktadır. Eserin önsözü yazarın ailesi tarafından hazırlanmıştır. Giriş ve Değerlendirme bölümü Prof. Dr. Osman Gümüşçü tarafından iki bölüm halinde hazırlanmıştır. Birinci kısımda yazarın doğumu ve öğrenim hayatı, ikinci kısımda ise mesleki hayatı anlatılmıştır. Bu bölümde yazarın sözlük hazırlamaktaki amacının coğrafyanın anlaşılıp sevdirilmesi olduğu belirtilmektedir.

Eserde terimleri açıklarken örneklere başvurmuş, bazı maddeleri resim, harita ve şekillerle izah etmiştir. Eser, bu manada ilk şekilli sözlük olmasıyla dikkat çekmiştir. Eserde Türkiye’de Coğrafya Terimleri Hakkında Kaynakça bölümü coğrafya terimleriyle ilgilenen araştırmacılara kaynak sağlama noktasında kolaylık sağlamaktadır. Sayfalar iki sütundan oluşmakta; her sayfada ilk ve son terim üst kısımda yazılmıştır. Maddelerin olduğu bölüm 298 sayfadan oluşmaktadır.

v Mehmet Ardos ve Nilüfer Pekcan (Yalçıner). (1994). Jeomorfoloji Sözlüğü (Kısmen Yerbilimleri). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No:3397. İstanbul.

Çok sade bir şekilde hazırlanan sözlük, toplamda 268 sayfadan oluşmaktadır. Sözlük, diğer coğrafya sözlüklerin aksine genel değil, coğrafyanın daha özel bir konusu olan jeomorfoloji terimlerini içermektedir. Sayfa yapısı sade olup, iki sütün halinde hazırlanmıştır. Bu nedenle metin puntoları daha büyük yazılmıştır. Madde isimleri büyük harfle, açıklamalar ise küçük harflerle yazılmış, bu durumda terim aramada kolaylık sağlamaktadır. Sözlükte sadece Türkçe terimlere yer verilmiş, yabancı terimler alınmamıştır. Ayrıca yazar, maddeleri açıklamada görsel veri kullanmamıştır.

Sözlük, içindekiler, önsöz ve giriş dâhil olmak üzere toplamda yedi bölümden oluşur. Maddelerin olduğu bölüm, 4 ana başlıktan meydana gelmektedir. Bu başlıklar şunlardır;

1.       Jeomorfolojik şekiller

2.       Kayaçlar ve mineralleri

3.       Bazı terimlerin etimolojisi

4.       Osmanlıca Türkçe coğrafya terimleri sözlüğü

5.       Şekiller

6.       Yanlış – doğru cetveli

Sözlük maddeleri bölümler halinde yazılmış, birinci bölümde jeomorfoloji ve yer bilimleri; ikinci bölümde kayaç ve mineraller ele alınmıştır. 3. ve 4. bölümlerde sırasıyla coğrafi kelimelerin kökeni ve Osmanlı’da kullanılan coğrafi kelimelerin günümüz Türkçe ’sinde karşılığı yazılmıştır. Yazar, önsözde eserin bir ders kitabı niteliğinde,  jeomorfolog ve yerbilimcilerine yardımcı olacağını belirtmiştir.

 v Mehmet Ardos. (1988). Açıklamalı Fransızca – Türkçe Jeomorfoloji Sözlüğü. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No:2239. İstanbul.

Eser, diğer sözlüklerden ayrı olarak, jeomorfolojide yabancı terimin dilimizdeki karşılığı verilmiştir. Sözlük, özellikle Fransız dilince araştırma yapan coğrafyacılar için bir başvuru kaynağıdır. Toplamda 200 sayfa olan eser, üç bölümden oluşmaktadır. Bu bölümler; önsöz, maddeler bölümü ve sadece mineral ve kayaçları gösteren bir indeksten meydana gelmektedir. Maddeler bölümü de jeomorfoloji ve mineral – kayaçlar olmak üzere iki kısımdan oluşmaktadır.

Yazar, Fransa’nın jeomorfoloji biliminde oldukça ileri ve bu nedenle zengin bir jeomorfoloji diline sahip olduğunu belirtmiştir. Yazar, eserin hazırlanmasındaki gayenin bu zenginliğin Türkçeye kazandırma olduğunu yazmıştır. Önsözde yazar, hangi Fransız yazar ve kaynaklardan istifade ettiğini ifade etmiştir.

Sayfa yapısı sade olan eserde, sayfalar tek sütün halinde hazırlanmıştır. Terim isimleri koyu ve açıklamalar ise normal şekilde yazılmıştır.

 v  JOHNSTON, R.J.(1986).  The Dictionary of Human Geography. Basil Blackwell. Oxford, Birleşik Krallık.

İngiliz coğrafyacı Ronald John Johnston tarafından hazırlanmış olan bu çalışmada başlıkta da belirtildiği üzere beşeri coğrafya terimleri yer almaktadır. Sözlüğün göze çarpan tarafı ise birçok maddeden sonra hemen kaynak verilmiş veya öneri mahiyetinde makaleler belirtilmiştir. Sözlük açıklayıcı şekil ve resim açısından kısır durumdadır. Kaç maddeden oluştuğu ise belirtilmemiştir.

v  MOORE, W.G.(1974). A Dictionary of Geography. Penguin. Baskersville, Birleşik Krallık.

William G. Moore tarafından hazırlanmış olan bu sözlük her ne kadar başlığında ‘coğrafya sözlüğü’ denilse de daha çok fiziki coğrafya terimlerini içermektedir.  Yazar da bu durum hakkında; çalışmaya ilk olarak tüm coğrafya terimlerini kullanmak üzere çıkıldığını fakat çok hacimli ve baskısının zor ve kullanışsız olacağı düşüncesi ile sadece fiziki corafya terimlerinin yer aldığını belirtmiştir. Sözlükte açıklayıcı şekil ve resimler yer almaktadır. Sözlüğün kaç maddeden oluştuğu belirtilmemiştir.

v  YALÇIN, OSMAN(1957). Ansiklopedik Coğrafya Sözlüğü. Arkın Kitapevi. İstanbul

Bir coğrafya öğretmeni olan Osman Yalçın tarafından 1957 yılında hazırlanmış olan bu sözlükte genel itibariye coğrafya terimleri açısından fakirdir. Genel kavramların çokça yer aldığı sözlükte yer yer bazı terimler de bulunmaktadır. Genel manada tanıtıcı bir sözlük olarak karşımıza çıkmaktadır. Örneğin illeri sözlüğe dâhil etmiş ve iller hakkında genel bilgi vermiştir. Sözlükte yer yer açıklayıcı şekiller bulunmaktadır. Sözlükte kaç adet kelime yer aldığı belirtilmemiş olmakla birlikte 374 sayfası bulunmaktadır.

v  ATALAY, İBRAHİM(2013). Doğa Bilimleri Sözlüğü. Meta Basım Matbaacılık. İzmir.

Prof. Dr. h. c. İbrahim ATALAY tarafından hazırlanmış olan Doğa Bilimleri Sözlüğü oldukça kapsamlı bir sözlük çalışmasıdır. Sözlükte başlık olarak Biyoloji, Coğrafya, Ekoloji, Jeoloji, Orman ve Toprak konuları da alt başlık olarak belirlenmiştir. Sözlükte ne kadar sözcük olduğu belirtilmemiş olmakla birlikte 528 sayfalık, oldukça hacimli bir çalışmadır. Sözlüğün önsözünde coğrafya alanındaki ekolojik ağırlıklı çalışmalara katkı sağlamak amacı ile hazırlandığı belirtilmiştir. Bununla birlikte sözlükte fiziki coğrafya ile alakalı birçok kavram yer almaktadır. Sözlükte kelimelerin İngilizce karşılıkları da yer almaktadır. Bazı geniş kapsamlı kavramlar sadece karşılığı verilmekle kalmayıp geniş kapsamlı olarak açıklanmıştır. Örneğin İkinci Jeolojik Zaman/Mesozoic kavramı geniş bir şekilde açıklanmıştır. Sözlükte hiç resim bulunmamakla birlikte 270 adet açıklayıcı şekil vardır. İlk basımı 2004 yılında yapılmakla birlikte değerlendirilen sözlük 2013 yılında basılmış olan genişletilmiş 2. baskısıdır.

Yazarlar: Rauf BELGE ve Emre DUMAN