Rauf Belge
raufbelge@gmail.com
ÖZET
SSCB’nin dağılmasından sonra Orta Asya
ülkelerin içinde hızla parlayan bir ülke olan Kazakistan, sahip olduğu zengin
yer altı ve yer üstü doğal kaynakları sayesinde yabancı yatırımcıları ülkeye
çekmeye başarmıştır. Orta Asya’nın en gelişmiş ülkesi olan Kazakistan, son
yıllarda petrol ve doğal gaz ihracatı ile birlikte ekonomik olarak büyümesini
sürdürmüştür. Kazakistan’ın coğrafi konumu itibariyle Hazar Denizi ile doğuda
Sibirya ve Tanrı Dağları arasında yer almaktadır. Ülkenin Hazar Denizi’ne 1000
km kıyı uzunluğu bulunmaktadır. Kuzeyde Rusya, doğuda Çin Halk Cumhuriyeti,
güneyde Türk Cumhuriyetleri ve batı da ise Hazar Denizi bulunmaktadır. Kazakistan’ın
nüfusu 2015 yılı itibariyle 17,417,500 olup, yüzölçümü ise yüzölçümü 2.724.900
km² ile dünyanın en büyük dokuzuncu ülkesidir. Ülke yüzölçümü geniş olmasına
rağmen, nüfus miktarının düşük olması ve ayrıca
dışarıya büyük oranda göç verdiği için nüfus yoğunlu düşüktür. Ülkede nüfusun
büyük bir kısmı kuzey ve güneyde bulunan verimli tarım alanlarının ve sanayinin
geliştiği bölgelerde toplanmıştır.
SSCB ekonomik sisteminden serbest ekonomik
sisteme geçiş döneminde Kazakistan, bir takım ekonomik sıkıntılar yaşamıştır. Ayrıca
SSCB’nin dağılmasında sonra sanayi ve tarımsal sektörde çalışan kalifiyeli
İslav ve Alman nüfusun ülkeyi terk etmesinden doğan nitelikli iş gücü
yetersizliği ülke ekonomisini zorda bırakmıştır. Buna rağmen günümüzde Kazakistan,
Orta Asya ülkeleri içinde en gelişmiş ekonomiye sahip ülke konumundadır. Ülke ekonomisi
genel olarak daha çok ithalata dayalı ve üretim ise ağırlıklı olarak uranyum, petrol
ve gaz ihracatı sektörlerinde olmaktadır. Madenler açısından zengin olan
Kazakistan aynı zamanda bir tarım ve hayvancılık ülkesi olarak bilinmekte ve
ülkenin kuzeyindeki bozkırlarla güneyindeki yaylaları hayvancılık için en
elverişli yerlerdir. Ülke topraklarında pamuk ve pirinç üretiminde sulama
sistemlerinin geliştirilmesi ile beraber tarım giderek gelişmektedir. Son
yıllarda başarılı ekonomi politikaları sayesinde ülke genelinde refah seviyesi
yükselmiş ve işsizlik oranı azalmıştır. Bununla birlikte, 2013 yılında %6 oranında
ekonomik büyümeyi elde eden Kazakistan'ın 2014 yılında %4,3 oranında
büyümesinin tahmin edildiği ifade edilmiştir.
Anahtar
Kelimeler: Kazakistan, Ekonomik Coğrafya, Ülkeler
Coğrafyası, Orta Asya
GİRİŞ
Kazakistan’ın nüfusu 2015 yılı itibariyle
17,417,500[2] olup,
yüzölçümü ise yüzölçümü 2.724.900 km² ile dünyanın en büyük dokuzuncu ülkesidir
(TİKA, 2013). Kazakistan Asya kıtasının orta kısmında yer almakta ve 460
ve 870 Doğu boylamları ve 400 – 560 Kuzey
enlemleri arasındadır. Kazakistan’ın coğrafi konumu itibariyle Hazar Denizi ile
doğuda Sibirya ve Tanrı Dağları arasında yer almaktadır. Ülkenin Hazar
Denizi’ne 1000 km kıyı uzunluğu bulunmaktadır. Kuzeyde Rusya, doğuda Çin Halk
Cumhuriyeti, güneyde Türk Cumhuriyetleri ve batı da ise Hazar Denizi
bulunmaktadır (Harita 1). Ülke yüzölçümü geniş olmasına rağmen, nüfus
miktarının düşük olması ve ayrıca dışarıya büyük
oranda göç verdiği için nüfus yoğunlu düşüktür. Ülkede nüfusun büyük bir kısmı
kuzey ve güneyde bulunan verimli tarım alanlarının ve sanayinin geliştiği
bölgelerde toplanmıştır (Atalay, 2007).
Harita 1: Kazakistan’ın Coğrafi Konumu
Kazakistan, Orta Asya ülkeleri içinde en
gelişmiş ekonomiye sahip ülke konumundadır. Son yıllarda ekonomi üzerinde
devletin denetimi azaltılmış ve özel yatırımlar ve girişimler
desteklenmiştir. Bunun sonucunda özel
işletmeler açılmasına rağmen, ana sanayi kolları üzerinde devletin denetimi
devam etmektedir (Geographica, 2005). SSCB ekonomik
sisteminden serbest ekonomik sisteme geçiş döneminde olan Kazakistan, bir takım
ekonomik sıkıntılar yaşamaktadır. Ülkede genel politika olarak izlenen tarımda
özelleştirme eğilimlerine rağmen, Kazaklar halen kolektif tarım arazilerinde
çalışmaktadır. Hızla artan enflasyon ve ülkenin dış ticarette yaşadığı bazı
yetersiz durumlar ekonomiyi olumsuz bir biçimde etkilemiştir. Ayrıca SSCB’nin
dağılmasında sonra sanayi ve tarımsal sektörde çalışan kalifiyeli İslav ve
Alman nüfusun ülkeyi terk etmesinden doğan nitelikli iş gücü yetersizliği ülke
ekonomisini zorda bırakmıştır (Atalay, 2007). Oysaki Kazakistan
SSCB ekonomisine en fazla katkıda bulunan Orta Asya cumhuriyetlerinde biriydi.
Ülke, Sovyet Rusya döneminde en büyük tarım, hayvancılık ve ağır sanayi
merkezlerinden birini teşkil ediyordu. Günümüzde ise ülke, ekonomik olarak daha
çok ithalata dayalı olmakta ve üretim ise ağırlıklı olarak petrol ve gaz
ihracatı sektörlerinde olmaktadır (Güneş, 2005).
Ülke, özel sektörü
teşvik etmekte, dolayısıyla özel sektörünün gelişimine de ağırlık vermeye
başlaması son zamanlarda meyvesini vermeye başlamıştır. Özel sektörün 2012
yılında GSYİH içindeki payı yüzde 65, toplam istihdam içindeki payı ise yüzde
75 seviyesinde seyrediyor (Demir, 2012).
Kazakistan’a
yapılan doğrudan yabancı (FDI) yatırımları sayesinde, ülke genelinde refah
seviyesi yükselmesini ve fakirlik oranının düşmesini sağlamıştır. Örneğin,
yıllık ortalama işsizlik oranı 1999 yılında %13,5 iken, 2014 yılında %5,2’ye
gerilemiştir. Ancak, ülke çapında görülen bu refah artışı herkes tarafından
eşit bir şekilde paylaşılmamıştır. Kırsal kesimdeki fakirlik çok daha
belirgindir. Ülkenin güneyinde yerleşik Kazaklar kırsal kesimde yaşayan nüfus
içindeki en fakir kesimini oluşturmaktadır (T.C.Ekonomi Bakanlığı, 2015).
Sovyet Rusya döneminde
sahip olduğu yeraltı ve yerüstü kaynakları bakımından zengin bir coğrafyada
bulunması nedeniyle, Rusya’nın buğday üretimi, metalürji ve mineral çıkarım merkezi idi. SSCB’nin yıkılması
ile bağımsızlığını kazanan Kazakistan, geleneksel ağır sanayiye olan rağbetin
azalması ülke ekonomisini olumsuz bir yönde etkilemiştir. Bu nedenle ülke
ekonomik krize sürüklenmiştir. 1990 – 1995 döneminde ülke GSYİH’si yıllık
ortalama % 7 küçülerek toplamda % 36’lık bir küçülme yaşamıştır (KTO, 2008). 2005
yılından itibaren GSYİH’da yüksek bir artış gözlenmiştir. 2005 yılında 51.1
milyar dolar olan GSYİH, 2011 yılında 180,1 milyar dolara yükselmiştir (Tablo
1).
Tablo 1: Kazakistan’ın
2005-2011 yılları arasındaki temek ekonomik göstergeleri, Kaynak: Kazakistan Cumhuriyeti İstatistik Ajansı’ndan aktaran Demir
(2012).
2010 yılından beri yürütülen başarılı
ekonomik politikaları sayesinde işsizlik oranı bölgesel standartlara göre
azalmıştır (BBC, 2015). Kazakistan İstatistik Kurumu verilerine göre
2011 yılında işsiz vatandaş sayısı 453,7 bin kişi olup bu rakam ülke
istihdamının %5,3’ine denk gelmektedir. 1999’dan beri petrol sektöründe
gözlenen hızlı ekonomik gelişme, ülkenin istihdam artışı ve yaşam
standartlarında artış sağlamıştır. Bununla birlikte ülke ekonomisinde hizmet
sektörü halen en fazla istihdam sağlayan sektör konumundadır (Koray, 2012). Ülkenin
2013 yılında Kazakistan GSYİH’sı 243.6
milyar dolar olmuştur (CIA, 2013). 2014 IMF verilerine göre ülke GSYİH’nın
(Gayri Safi Yurt İçi Hasıla) sektörlere
göre dağılımı ise şu şekildedir:
Sektörler
|
Yüzdelik Oran (%)
|
Tarım
|
4,8
|
Sanayi
|
32,6
|
Hizmet
|
56,3
|
Tablo
2:
GSYİH'nin Sektörlere Göre Dağılımı (2014), Kaynak:
T.C.Ekonomi Bakanlığı, http://www.ekonomi.gov.tr/
Özey (1997)
Kazakistan’da yürütülen ekonomik faaliyetleri coğrafi dağılımına göre dört ana
bölgeye ayırmaktadır. Birinci bölge yani Batı Bölgesinde koyun yetiştiriciliği
ve tarımsal faaliyetler ön plana çıkmaktadır. Ayrıca, petrol, tuz ve fosfat
madenlerine dayanan sanayi faaliyetleri gelişmiştir. İkinci Bölgeyi ise ülkenin
orta ve kuzey kesimi oluşturmaktadır. Bu bölgede buğday ve darı üretimi
yaygındır. Sığır ve koyun besleyiciline ek olarak, bölge kömür, demir, bakır, boksit,
volfram, manganez ve kurşun rezervleri bakımından zengin bir alandır. Üçüncü
bölgeyi oluşturan ülkenin Doğu kesimi, yarı göçebelerin koyun ve sığır besleme
alanıdır. Bölge kurşun, altın, çinko ve gümüş yatakları bakımından zengindir.
Son bölge olan dördüncü bölge ise ülkenin güney kesimini teşkil etmektedir.
Güney Bölgesi ülkenin nüfus ve tarım bakımından en yoğun olduğu kesimdir. Bölgede geniş pamuk ve üzüm bağları
bulunmaktadır. Bununla birlikte, bölgede kimya ve metalürji sanayi gelişmiştir.
1. Ziraat Coğrafyası
Madenler açısından
zengin olan Kazakistan aynı zamanda bir tarım ve hayvancılık ülkesi olarak
bilinmekte ve ülkenin kuzeyindeki bozkırlarla güneyindeki yaylaları hayvancılık
için en elverişli yerlerdir. Ülke topraklarında pamuk ve pirinç üretiminde
sulama sistemlerinin geliştirtmesi ile beraber tarım giderek gelişmektedir.
Ayrıca halkın ihtiyacını karşılayacak derecede meyvecilik de yapılmaktadır
(Saray, 2002).
1950 ve 1960’lı
yıllarda SSCB tarafından yürütülen “bakir topraklar” projesi ile geniş otlak
alanları buğday tarımı için kullanıldı. Bu proje kapsamında hayvan besiciliği
için kullanılan geniş otlak alanlarda çiftlikler açıldı. Aral Gölü’ne dökülen
Ceyhun ve Seyhun (Amuderya ve Siri Derya) Nehirleri büyük oranda sulamada
kullanıldı. Bu sulama projeleri ile birlikte Aral Gölü ve Balkaş Gölü arasında
kalan alan, verimli tarım arazileri haline geldi. Bu sayede SSCB döneminde
bütün tarım arazilerin %20’si Kazakistan’da bulunmaktaydı (Geographica, 2005).
Kazakistan, yaklaşık 84,6 milyon hektarlık tarımsal
araziye sahip olup bu arazinin 24 milyon hektarı ekilebilir arazi olup, 61,1
milyon hektarı ise meradır. Kazakistan’ın kuzey
kesimlerinde yapılmakta olan hububat üretimi tarım sektörü üretiminde en fazla
paya sahip olup hububattır (KTO, 2008). Devlet, üretimin belli bir düzeyde
ilerlemesi için tahıl üretimine destek vermeye çalışmaktadır.
SSCB’nin
dağılmasında sonra tarım sektörü ekonomik durgunluktan dolayı bir üretimi
azalmış, ancak 10 yılan yakın yoğun bir ekonomik reformdan sonra sektörde
düzelmeler gözlenmiştir. Diğer sektörler kadar olmazsa da genel bir büyüme
sağlanmıştır (Tablo 3). Günümüzde, aktif nüfusun %23’ü tarım ve hayvancılık
sektöründe istihdam edilmektedir. Ülke halen büyük tarım potansiyelin sahiptir.
Şöyle ki, mevcut ekili-dikili tarım arazileri mevcut tarım potansiyelinin
%20’sini oluşturmaktır (Özey, 2013). Ayrıca Tarımda 2003 yılında Toprak Reformu
başlatılmıştır. Ancak bu reform halen yavaş ilerlemekte ve tarımsal verimliliği
istenilen ölçüde artırmamıştır. Bununla birlikte, ülke toprakların tarımsal
verimliliği yüksek olmasına rağmen, sert iklim koşulları tarım sektörünü
olumsuz bir şekilde etkilemektedir. Ayrıca özelleştirme teşebbüslerinin yavaş
ilerlemesi, özel çiftçilerin yeterli desteklenmemesi ise tarım sektörünün
başlıca sorunları arasında yer almaktadır. Buna rağmen, Kazakistan halen Orta Asya
devletleri arasında en fazla tarım reformu gerçekleştiren ülke konumundadır.
Çiftçilerin üretimden elde ettikleri kazanç, diğer Orta Asya ülkelerine kıyasen
daha fazla olmaktadır.
Tablo
3: Kazakistan’ın tarımsal üretim istatistikleri, Kaynak: Koray 2012
2011 yılında tarım
sektörünün GSYİH’daki payı sadece %5,2 olmasına rağmen, 1992 yılında bu oran %23’tür. Kazakistan’ın
kuzeyinde hububat tarımı yapılmakta olup, bu bölge üretim tarım sektörü
üretiminde en fazla paya sahiptir. Kazakistan dünya buğday üretiminde 12. sırada
yer alırken ihracatında 9. sıradadır (Koray, 2012). 2013 yılında Kazakistan’ın
hububat üretimi yılda ortalama 1216 milyon ton civarındadır. Tarıma ayrılan
toplam arazinin % 66,4’ünde buğday tarımı yapılmaktadır (Özey, 2013).
Ülke ekonomisinde küçük bir paya sahip
olmakla birlikte hızla gelişen tarım sektörü, verimsiz, yoğun emek gerektiren
bir alan olmaktadır. Buna rağmen, tarım sektörü en fazla istihdam sağlayan
sektördür. Günümüzde
tarım sektörünün GSYİH’daki payı yalnızca %5,4 olmuştur (T.C.Ekonomi Bakanlığı,
2015).
a. Tarım Ürünler:
Ülkede tarımsal
ürünlerin üretimi giderek önem kazanmasına rağmen gıda sanayi ürünlerinin
ihracat gelirleri içindeki payı ise düşüktür. Ülkenin güneyinde az oranda
petrol rezervi bulunmasına rağmen, bu bölgede daha çok tarımsal üretim
gerçekleştirilmektedir. Bu bölgede Kazak nüfus pamuk üretimi
gerçekleştirmektedir (T.C.Ekonomi Bakanlığı, 2015). Kazakistan’ın 2011 yılında
toplam hububat üretiminin 27 milyon ton, buğday üretiminin ise 22,7 milyon
tondur. Başlıca üretilen tarım ürünleri şöyledir; meyve, patates, sebze,
şekerpancarı ve pamuktur (Demir, 2012).
b. Hayvancılık:
Kazakistan’da
hayvancılık sektörü gelişmiştir. Ülke yüzölçümünün %69’u (187 milyon hektar)
otla alanlardan oluşmaktadır. Ülkede halen 5000 kadar kolektif çiftlik ve
1500’den fazla devlet çiftliği bulunmaktadır. Et ve yün üretimi ise önemli
üretim kollarıdır. Yüksek kaliteli yün üretilmekte ve komşu ülkelere de et
ihracatı yapılmaktadır. Ülkede ayrıca, 9.3 milyon baş sığır, 3.3 milyon baş
domuz, 36.2 milyon baş koyun ve keçi, 1.6 milyon baş at ve 59.3 milyon baş
kadarda kümes hayvanı bulunmaktadır (Özey, 2013).
2. Madenler
Kazakistan zengin
doğal kaynaklara sahip ve yüzölçümü bakımından geniş olan bir Orta Asya
ülkesidir. Kazakistan’da önemli rezerve sahip demir, boksit, nikel, altın,
bakır, çinko, uranyum, kurşun, kadmiyum, talyum, bismut ve gümüş yatakları yer
almaktadır. Bahsi geçen kadmiyum, talyum, bismut madenleri elektronik, roket ve
nükleer sanayilerinde kullanmaktadır. SSCB döneminde kuzey bölgelerde tarım
alanları açılmış ve buğday üretilmeye başlanmıştır. Ayrıca bu bölgelerde bol
miktarda bulunan demir ve kömür gibi yer altı kaynaklarını işletmek için Karaganda,
Ekibastuz ve Kustanay gibi maden şehirleri kurulmuştur. Kazakistan, SSCB
dönemin yeraltı kaynaklarının % 60’sına sahip ülke konumundaydı. Ülke nüfus
yoğunluğu düşük olmasında dolayı kişi başına düşen ortalama doğal kaynak
miktarı yüksek olmaktadır. Kazakistan’da özellikle kuzeybatıda yer alan
Kustanay, Karaganda ve Ekibastuz havzalarında zengin demir yatakları
bulunmaktadır (Atalay, 2007).
Kazakistan
yüzölçümü bakımında geniş bir ülke olup ve bu sayede 1.225 çeşit mineral ihtiva
eden 493 yatak bulunmaktadır. Kazakistan uranyum, krom, kurşun ve çinko
yataklarının zenginliği itibarıyla dünya ikincisi; mangan itibarıyla dünya
üçüncüsü, bakır itibarıyla da dünya beşincisidir. Kömür, demir ve altın
rezervleri itibarıyla Kazakistan dünya sıralamasında ilk on ülke arasında yer
almakta; doğalgaz, petrol ve alüminyum rezervleri itibarıyla da, sırası ile
dünyada on ikinci, on üçüncü ve on yedinci sırada yer almaktadır. 1996 yılında
Kazakistan'da dünyanın en büyük üçüncü altın madeni bulunmuştur (KTO, 2008).
Kazakistan’ın
günümüzde sahip olduğu metalurji işletmelerinin hammadde ihtiyacını 50 ila 300
yıllık süre zarfında karşılamaya yetecek kadar maden kaynağı bulunmaktadır.
Bazı önemli madenlerde Kazakistan’ın dünya rezervlerindeki payı aşağıdaki
gibidir:
Krom – yüzde 30
Manganez – yüzde
25
Demir – yüzde 10
Bakır – yüzde 10
Kurşun ve çinko –
yüzde 13.
Günümüzde
Kazakistan dünya titan üretiminde 3., çinko üretiminde 7., bakır üretiminde
15., çelik üretiminde ise 35. sırayı almaktadır. Ülkenin Vasilkovskoye
madeninde yaklaşık 370 ton altın rezervi bulunmaktadır (Koray, 2012).
3. Enerji Kaynakları
Kazakistan’da zengin petrol, doğalgaz ve
kömür rezervleri bulunmaktadır. Kazakistan, tarım ve sanayide yaşamış olduğu
ekonomik eksiklikleri petrol yataklarını işletme ve petrol ihracatı yaparak
gidermeye çalışmaktadır. Bu bağlamda petrolden elde edilen gelir her geçen gün
artış göstermektedir (Güneş, 2005). Kazakistan’da, Hazar Denizi’nin
kuzeydoğusunda yer alan iki bölgede (Tengiz ve Kaşahan) dünyanın en büyük petrol
ve doğalgaz rezervi bulunmaktadır. Kazakistan’ın petrol ve doğalgaz ihracatı,
2001-2008 yılları arasında ülkeyi %8’lik bir büyüme ile dünyanın en hızlı
büyüyen ekonomilerinden biri haline getirdi. 2009 yılında ise ülke ekonomisinde
bir daralma olmasına rağmen, 2010 yılında ekonomik büyüme tekrardan hız
kazanmaya başlamıştır (Rowntree, Lewis, Price, &
Wyckoff, 2012).
Grafik
1: 2006
ve 2013 yıllarında dünya uranyum üreticileri, Kaynak: World Nuclear Association, 2014.
Kazakistan’ın 1990-1995
yılları arasında doğal gaz üretimi yaklaşık olarak %17 düşüş yaşanmış ve aynı
dönemde kömür üretiminde %40 civarında azalma gözlenmiştir. Bu durum doğrudan
ülkenin elektrik üretimini olumsuz bir şekilde etkilemiştir. Buna rağmen, 1996
yılından sonra doğalgaz ve kömür üretimi hızla artmıştır (Gül, 1998).
2013 yılı itibariyle
Kazakistan dünyanın en büyük uranyum üreticisidir. Uranyum üreten ülkeler 2006
yılı ile 2013 yılları itibarı ile kıyaslandığında ülkelerin aynı olmasına
rağmen üretim değerlerinde farklılıklar görülmektedir. 2006 yılında dünyada en
fazla uranyum üreten ilk üç ülke sırasıyla Kanada, Avustralya ve Kazakistan
gelmektedir. 2013 yılında ise aynı ülkeler ilk üç arasında yer almakla birlikte
sıralamada ilk sırada Kazakistan toplam üretimin % 39’unu üreterek yer
almıştır. Kanada ve Avustralya gibi
ülkelerin üretim oranları düşse de sırasıyla iki ve üçüncü sırada yer
almışlardır. 2013 yılı itibarı ile dünyada uranyum üreten ilk on ülke sırasıyla;
Kazakistan, Kanada, Avustralya, Rusya, Nijer, Namibya, Özbekistan, ABD, Çin ve
Ukrayna gelmektedir (Grafik 1).
Kazakistan petrol üretiminde dünyadaki
toplam petrol rezervlerinin yüzde 3.2’sine sahiptir. Batılı ülkeler
Kazakistan’da bulunan doğal gaz ve petrol yataklarını aramak ve bu kaynakları
işletmek için ülkeye yatırım yapmaya başlamışlardır. Bu aramalar sonucunda,
ülkenin mevcut petrol rezervine, Hazar Denizi’ndeki yeni bulunan rezervler eklenmesi ile büyük artış sağlanmıştır. Hazar
Denizi petrol rezervlerine yapılan yabancı yatırımları sayesine Kazakistan
ekonomisi son 10 yılda hızlı bir şekilde büyümüş ve ekonomi 2000 yılından beri
yılda ortalama %8 oranında artış göstermiştir.
Ülkenin batısında yer alan Tengiz petrol
yataklarından Rusya’nın Karadeniz liman şehri olan Novorossiysk’a uzanan petrol
boru hattı 2001 yılında faaliyete geçmiştir. Ayrıca 2005 yılına Çin’e açılan
başka bir boru hattı açılmıştır. Bunun birlikte, 2008 yılında Kazakistan’ın Bakü-Tiflis-Ceyhan
boru hattı ile petrolünün bir kısmını ihraç etmeye başlanması, petrol
ihracatında transit ülke görevi gören Rusya’ya olan bağımlılık azalmıştır (BBC, 2015).
Kazakistan’da üretimin yarısından fazlası
petrol sanayinin payına düşüyor.2012 yılında günde ortalama 1.606 milyon varil
petrol üretilmiş ve bunun ortalama günlük 1.406 milyon varili ise ihraç
edilmiştir (CIA, 2012).
Tablo
4: Kazakistan’ın 2007-2010 yılları arasında petrol, gaz
ve elektrik üretim miktarları, Kaynak: Koray, 2012
Kazakistan’ın doğal gaz üretiminde son
zamanlarda genel bir artış gözlenmiştir. 1997 yılında Çıkarılan doğal gaz
miktarı yalnızca 8,1 milyar metreküp iken 2010 yılında ise bu miktar 33.6
milyar metreküpe ulaşmıştır (Tablo 4, Koray, 2012). Taş kömürü ülkede önemli bir enerji kaynağı
olup, Karaganda, Ekibaztuz, Baykonur, Ariş ve Lenger havzalarında üretimi söz
konusudur. Yapılan hesaplamalara göre ülkenin taş kömürü rezervi 70-80 Milyar
ton civarındadır. Bu rezervin büyük bir kısmı (50-60 Milyar tonu) sadece
Karaganda havzasında yer almaktadır
(Özey, 1997).
4. Sanayi Coğrafyası
2000
yılı itibarı ile sanayi sektörü GSYİH içindeki payı yüzde otuzlara ulaşmıştır.
Bunda en önemli rolü, yatırımlarla ivme kazanan petrol sektörü oynamıştır. Günümüzde
petrol, toplam sınaî üretimin yarısından fazlasını oluşturmaktadır (T.C.
Ekonomi Bakanlığı, 2015b). Kazakistan’da sanayi daha çok ham maddeleri işlemeye
dayalıdır. En çok gelişen sanayi kolları ise şöyledir; yakıt sanayi, metal,
tekstil ve giyim, kimyasal maddeler, plastik, ayakkabı, işlenmiş gıda, kâğıt ve
çimento gibi sanayi sektörleri gelişmiştir (Geographica, 2005).
Tablo 5: Kazakistan’da
son yıllarda sanayi sektöründe ortalama bir artış gözlenmektedir. Kaynak: Koray (2012). Not: a: Gerçek, b: EİU Tahmini, c:EIU
Projeksiyonu
Ülke İmalat
sanayisi 2005-2007 dönemi itibarı ile %4-7 oranında büyüme kaydetmiştir. Bu
büyüme daha sonraki yıllarda ise büyümesini devam ettirmiştir. 2007 yılında %
5.7 olan büyüme oranı, 2013 yılında öngörülen büyüme ise % 5,5 olmuştur.
Kazakistan’da son
yıllarda sanayi sektöründe ortalama bir artış gözlenmektedir (Tablo 5). Özellikle Karaganda’da makine ve
tekstil, Balkaş çevresinde bakır döküm ve demir çelik, ve diğer bazı bölgelerde
de gıda maddeleri endüstrileri gelişmiş durumdadır. Karaganda bölgesinde kömür,
Ural-Emba havzasında petrol çıkarılmaktadır. Kazakistan’nın çeşitli bölgelerinde
bakır, kurşun, çinko, demir, manganez, kalay, nikel, volfram, molibden,
antimuan, arsenik, boksit gibi madenler bulunmakta ve bunların önemli bir kısmı
işletilmektedir; ayrıca göllerden tuz üretimi de önemlidir (Saray, 2002).
SSCB’nin dağılmasından sonra bir durgun
yaşayan Kazakistan ekonomisi ayrıca sanayi sektörünün GSYİH içinde payı
gerilemiştir. Ancak yürütülen başarılı ekonomik politikalar sayesinde 2000 yılı
itibarı ile sanayi sektörü GSYİH içindeki payı yeniden yüzde otuzlara
ulaşmıştır. Bununla beraber, yapılan
yatırımlarla büyük hız kazanan petrol sektörü bu durumda rol oynamıştır.
Günümüzde petrol, toplam sınaî üretimin yarısından fazlasını oluşturmaktadır.
Ağır sanayi sektörü ülkenin kuzeyinde
yoğunlaşmıştır ancak bu bölgede nüfusun çoğunluğunu Ruslar oluşturmaktadır. Kazakistan
ekonomisinin diğer önemli sektörleri ise metal işleme ve çelik üretimidir.
Ayrıca SSCB’nin yıkılmasında sonra, yabancı direk yatırımlar (FDI) sayesine en
çabuk toparlanan sektörler olmuştur. Petrol sektörünün gelişmesine paralel
olarak, ülkede inşaat sektöründe de büyük ilerlemeler sağlanmıştır (T.C.
Ekonomi Bakanlığı, 2015a).
5. Ulaşım Coğrafyası
Kazakistan’da
fiziki şartlar uygun olmasında dolayı ulaşım coğrafyası açısından gelişmeye
müsaittir. 1930’lardan sonra ulaşım sektörü büyük bir ilerleme kaydetmiştir. Günümüzde
ulaşımda Ruslar'dan kalan demiryolları halen kullanılmakta olup, ulaşımda kara
ve suyollarından faydalanılmaktadır. Son yıllarda faaliyete geçen hava yolları
da önem taşımaktadır (Saray, 2002).
6. Ticaret Coğrafyası
Kazakistan’ın
ithal ettiği madencilik ve metal sanayi ürünlerinin büyük kısmı işlenmiş
mamullerden oluşmaktadır. Ülke ekonomisi büyük oranda petrol ihracatı
gelirlerine dayalıdır. Ancak, ülkenin denizlere kıyısı olmaması dış ticareti
zorlaştırmaktadır. Bununla beraber, bölgede İran ve Rusya gibi rakiplerinin
varlığı, ülkenin en büyük ihracat kaynağı olan petrol ve gazı uluslararası
piyasada ticaretini zorlaştırmaktadır. Kazakistan, uluslararası deniz
ticaretine açılmak amacıyla Rusya ve Gürcistan’ın Karadeniz’deki limanları kullanmakta,
ayrıca Kazakistan’ın ticari gemileri Karadeniz’e Volga-Don kanalından
girebiliyor.
Ülkenin ihracatta
başlıca ürünleri petrol başta olmak üzere mineral ürünler, metaller, gıda ve
tarım ürünleri, ithalattaki başlıca ürünleri ise makine ve ekipman, mineral
ürünler, kimyasallar olarak sıralanıyor (Demir, 2012).
Tablo 6: Kazakistan’ın 2005-2011
yılları arasında dış ticaret hacmi, ithalat ve ihracat verileri, Kaynak: (Demir, 2012).
SSCB’nin dağılmasından sonra
liberalleşme politikaları olumlu sonuç vermiş, özellikle 2000’lerden sonra
Kazakistan’ın dış ticaret hacmi giderek artmıştır.Örneğin, 2005 yılında dış
ticaret hacmi 45,201 milyar dolar olan Kazakistan, 2011 yılına gelindiğine bu
rakam 126,157 milyar dolar olmuştur (Tablo 6). Kazakistan’ın ticaret yaptığı ülkelerin
başında Çin ve Rusya gelmektedir. Kazakistan toplam ihracatının % 18.8’ni
Çin’le yapmakta ve toplam ithalatının % 42.8’ini ise Rusya ile yapmaktadır.
Ayrıca Türkiye, Kazakistan’ın ithalat sektöründe, az da olsa, yer alan
ülkelerdendir. Ülkenin ticaret yaptığı ülkelere bakıldığında, komşu ülkelerin başı
çektiği görülmektedir (Tablo 7). Günümüzde
Kazakistan, serbest pazar ekonomisini güçlendirmeye yönelik bir politika
izlemekte olup, dünya piyasalarıyla bütünleşmiştir (Kanbolat, 2012).
Tablo
7: Kazakistan ihracat ve ithalat ticaretini yaptığı
başlıca ülkeler, Kaynak: (Demir,
2012).
7. Turizm Coğrafyası
Kazakistan’da turizm sektörü yeterli bir
gelişme göstermemiştir. Kazakistan zengin doğal ve tarihi turizm özelliklerine
sahip bir bölgede bulunmasına rağmen, ülkede tam bir istikrar sağlanmaması,
turizm sektörünü destekleyecek yeterli alt yapının olmayışı turizm sektörünü
olumsuz bir şekilde etkilemiştir. Ülkeyi ziyaret eden turist sayısı az olmasına
karşın, son yıllarda turist sayısında bir artış gözlenmiştir. Örneğin, ülkeyi
ziyaret eden turist sayısı 2002 yılında 1.471.000 kişi iken, 2005 yılında bu
sayı 3.143.000 kişiye ve son olarak 2012 yılında ise 4.438.000 kişiye
ulaşmıştır (Özgüç, 2007). 2010 yılında turizm
alanında yapılan yatırımların hacmi bir önceki yıla göre yüzde 58,3 oranında
artmıştır.
Kazakistan turizm amacıyla değerlendirilebilecek
zengin doğal güzelliklere sahiptir. Ülkede çok sayıda ulusal park, 100’den
fazla turstik sağlık tesisi, 9 binin üzerinde tarihi ve arkeolojik anıt
bulunmaktadır. Tanrı Dağları’ndaki turistik tesisler, giderek gelişmekte olan
Şuçinsk – Borovskoye turizm bölgesi (Akmola Vilayeti), Otrar, Turkistan, Sauran
gibi eski tarihi kentler yabancı turistlerin özellikle ilgisini çekmektedir[3]. Ülkede
faaliyet olan oteller daha çok işadamlarına yönelik hizmet vermekte ve bu
nedenle otelcilik altyapısı yeterli gelişmemiştir. Bu nedenle Kazakistan’a
seyahat pahalıdır (Koray, 2012).
SONUÇ
SSCB’nin dağılmasından sonra Orta Asya
ülkelerin içinde hızla parlayan bir ülke olan Kazakistan, sahip olduğu zengin
yer altı ve yer üstü doğal kaynakları sayesinde yabancı yatırımcıları ülkeye
çekmeye başarmıştır. Kazakistan ekonomisinin vardığı noktayı Güneş (2005) “Tüm göstergeler Kazakistan’ın ilk şok
dönemini atlatıp adım adım durumunu düzeltmeye ve doğal kaynaklarının satışı
ile genel refahı da yükseltmeye başladığını gösteriyor.” şeklinde
özetlemektedir. Orta Asya’nın en gelişmiş ülkesi olan Kazakistan, son yıllarda
petrol ve doğal gaz ihracatı ile birlikte ekonomik olarak büyümesini
sürdürmüştür. IMF tarafından yapılan bir açıklamada bu büyümeyi işaret
etmiştir. 2013 yılında %6 oranında ekonomik büyümeyi elde eden Kazakistan'ın
2014 yılında %4,3 oranında büyümesinin tahmin edildiği ifade edilmiştir. Ancak
bölgede süregelen ekonomik çalkantılar ve küresel ekonomik buhranlar nedeniyle Kazakistan'ın
2014 yılında, 2013 yılından daha düşük büyüme sağladığını belirtilmektedir. Bu
durumun nedeni ise şu nedenlerden kaynaklanmaktadır:
1. Ukrayna krizinin yarattığı bölgesel
konjonktür,
2. Özellikle Avrupa, Çin ve Rusya'dan
kaynaklı dış taleplerde yaşanan düşüş,
3. Petrol fiyatlarında yaşanan gerileme,
4. Ülkenin Kashagan petrol yataklarının
teknik sebeplerden dolayı 2016 yılından önce üretime başlayamayacak olmasıdır
(T.C. Ekonomi Bakanlığı, 2015). Özet olarak ülkenin kuzeyinde yer alan sanayi
tesisleri, kuzey batısında yer alan zengin petrol ve doğal gaz yatakları ve
güneyinde geniz yer tutan tarım arazileri, Kazakistan’ın en büyük ekonomik
zenginliklerini oluşturmaktadır.
KAYNAKÇA
Atalay, İ. (2007). Kıtalar ve Ülkeler
Coğrafyası (3.Baskı). İzmir: Meta Basım.
BBC. (2015, Şubat 15). Kazakhstan Profile.
Mart 13, 2015 tarihinde BBC News: http://www.bbc.com/news/world-asia-pacific-15263826
adresinden alındı
CIA (2013). The World Factbook, Country
Profile, Kazakhstan, www.cia.gov Erişim Tarihi: 14.03.15
Demir, G. (2012). Geleceğin Enerji Üssü:
Kazakistan, Ekonomik Forum, syf. 40-45
Geographica. (2005). Geographica:
Ansiklopedik Dünya ve Ülkeler Atlası (Güncelleştirilmiş (2005) Baskı b.).
Almanya: Literatür Yayınları.
Gül, K., (1998) Kazakistan Petrollerinin Dünyaya Pazarlanmasında Türkiye’nin Muhtemel
Rolü, Marmara Üniversitesi Ortadoğu ve İslam Ülkeleri Enstitüsü İktisat
Anabilim Dalı, (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul.
Güneş, H., (2005) Post-Sovyet Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan’da Siyasal
Konsolidasyon ve Mobilizasyon Örüntüleri, Marmara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı
Uluslararası İlişkiler Bilim Dalı,(Doktora Tezi), İstanbul.
Kanpolat, H., (2012). Türk Dış
Politikasında Kazakistan, ORSAM,
http://www.orsam.org.tr/tr/yazilar_Yazdir.aspx?ID=4103, Erişim Tarihi:
09.03.2015.
Koray, A.,K., (2012). Kazakistan Ülke
Raporu, Atatürk Araştırma Merkezi, http://www.atam.gov.tr/
KTO, (2008). Kazakistan Cumhuriyeti Ülke
Raporu, Konya Ticaret Odası, Etüd-Araştırma Servisi,
www.kto.org.tr/d/file/kazakistan--ulke-raporu.doc, Erişim Tarihi:12.03.15
Özey, R., (1997) Dünya Platformunda Türk
Dünyası, Öz Eğitim Yayınları, İstanbul. s.158-163.
Özey, R., (2013)Türk Dünyası Coğrafyası:
Ülkeler, İnsanlar ve Sorunlar (8.Baskı), Aktif Yayınları, İstanbul, s. 236-242.
Özgüç, N. (2007). Turim Coğrafyası: Özellikler
ve Bölgeler (7 b.). İstanbul: Çantay Kitabevi.
Rowntree, L., Lewis, M., Price, M., &
Wyckoff, W. (2012). Diversity Amid Globalization: World Regions, Enviroment,
Development (Fifth Edition b.). New Jersey: Pearson.
Saray, M. (2002). Kazakistan ( Fizikî ve
Beşerî Coğrafya, Tarih ), Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, cilt:
25, sayfa: 121-125.
T.C. Ekonomi Bakanlığı, (2015a). IMF:
Kazakistan'ın 2014 Yılı Ekonomik Büyüme Tahmini %4,3,
http://www.ekonomi.gov.tr/ Erişim Tarihi: 15.03.15.
T.C. Ekonomi Bakanlığı, (2015b)
Kazakistan: Genel Ekonomik Durum, , http://www.ekonomi.gov.tr/, Erişim Tarihi:
21.05.15.
TİKA, (2013). TİKA Faaliyet Raporu 2013,
http://www.tika.gov.tr/ Erişim Tarihi: 12.03.2015
[1] Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Coğrafya Anabilim
Dalı, raufbelge@gmail.com
[2] Kazakistan Cumhuriyeti İstatistik Ajansı, 2015, http://www.stat.gov.kz/.
[3] Gebze Ticaret Odası, Kazakistan Ekonomisinde Öncelikli Sektörler:
Genel Değerlendirme, DEİK Türk – Kazak İş Konseyi, http://gebzeto.org.tr/
